Rijksarchieven - Deel 5

---

uit smaak 49, tijdschrift van de rijksgebouwendienst

mede mogelijk gemaakt door facilitaire informatie online

---

---

Noord-Hollands Archief blaast rijksmonument in kerk nieuw leven in
Het aantal kogels op Haarlem is precies geteld
LeoHooijmansGalileoNoordwijkFacilitaireInformatieOnlineHoezo??


Miskend, zo mag je de Janskerk hoofdzetel van het Noord-Hollands Archief - wel noemen. Nog steeds zijn er Haarlemmers die naar de pontificale, neoclassisistische Josephkerk wijzen als iemand in de Jansstraat naar de Janskerk vraagt. Vreemd is dat niet. De voormalige kapel van de roemruchte Johannieterorde, ooit machtiger dan het stadsbestuur, gaat grotendeels schuil achter een gesloten gevelwand aan de overkant.
Het werkelijke volume, voor een kapel ronduit overmaats, wordt pas zichtbaar als je via een poort in een onopvallende bakstenen muur de Jansplaats betreedt. Achter allerlei aan- en uitbouwtjes uit verschillende tijdperken verrijst dan een fors kerkgebouw, met spitsboogvensters en midden op het dak een zogeheten ruiter (klokkentoren).
Tijdens de reformatie onteigend, meermalen bijna gesloopt, herhaaldelijk verbouwd en vanaf 1936 volgepropt met beton en archiefkasten, lijkt dit rijksmonument - de oudste nog overeind staande kerk van Haarlem - na een ingrijpende renovatie tussen 2004 en 2007 nu voorgoed buiten de gevarenzone te verkeren.

Mede dankzij een nieuwe expositieannex publieksruimte in het koorgedeelte groeien de faam van de Janskerk én van het Noord-Hollands Archief gestaag. Dit jaar werd bovendien een zijkapel ingericht met een vaste tentoonstelling over vrouwen uit het Haarlemse verzet. In 2009 trok het gebouw al ruim 24.000 bezoekers.
'Het merendeel van onze gasten komt voor lezingen, tentoonstellingen, toneelvoorstellingen, cursussen of het archiefcafé,' vertelt directeur Lieuwe Zoodsma. 'Net als bij andere archieven loopt ook hier het bezoek aan de studiezaal terug door de digitalisering, al hebben we gelukkig nog wel veel aanloop van scholieren en wetenschappers. Maar de organisatie van evenementen is belangrijk. Dankzij die activiteiten staat de Janskerk nu weer middenin de stad.'
De kerk, al sinds de reformatie gemeentebezit, diende sinds 1936 tot stadsarchief voor Haarlem, na drieën halve eeuw gebruik door een hervormde kerkgemeente. In 1997 breidde de organisatie zich uit tot Archiefdienst voor Kennemerland met de toevoeging van naburige gemeentearchieven. Intussen was het schip geleidelijk dichtgegroeid tot een sombere opslagplaats. Een nieuwe glazen entree en een opgefriste studiezaal (1994) konden daar weinig aan verhelpen.



WEESHUIS
Pas rond het jaar 2000 kreeg de kerk weer lucht. De naastgelegen Janskliniek, een verpleeghuis dat was gevestigd in het oude Commandeurshuis van de Johannieters, was bereid tot vergaande samenwerking bij haar eigen sloop en nieuwbouw. Zo kreeg de toenmalige Archiefdienst een groot depot onder een gemeenschappelijke binnentuin en een kantoorverdieping bovenop een vleugel van de herbouwde kliniek. Hiermee kwam het kerkschip weer vrij.
Toevallig werd in dezelfde periode een lang verbeide fusie met het provinciale rijksarchief in gang gezet, waarbij de functies en collecties van beide archieven geïntegreerd zouden worden. Het rijksarchief huisde destijds in een ander rijksmonument aan de Kleine Houtweg, ruim anderhalve kilometer van de Janskerk. Dit gebouw, eigendom van de Rijksgebouwendienst, is sinds de
fusie primair een depot met kantoorruimte, waar de minder vaak gevraagde documenten veilig opgeborgen zijn. In een aanbouw bevindt zich een kleine studiezaal voor specialisten, die dringend aan renovatie toe is. Een passend plan van bureau Happel Cornelisse kwam onlangs gereed (zie kader).
'Het hoofdgebouw was oorspronkelijk een weeshuis', vertelt Zoodsma. 'De regentenkamers op de begane grond zijn fraai, maar verder is alleen de buitenkant interessant. In 1940 werd het gebouw gevorderd voor de Arbeitseinsatz.
Na de oorlog kwam het gewestelijk arbeidsbureau erin. Toen het rijksarchief het in 1980 betrok, is in de tuin een enorme depotbunker aangelegd.'

Van een leien dakje liep de fusie niet, waardoor het lot van de Janskerk nog tot medio 2003 onzeker bleef. Dat gold ook een beetje voor het lot van de archiefmedewerkers. Hun nieuwe kantooretage, bovenop het verpleeghuis dus, was slechts te bereiken vanuit het kerkschip.
Aanvankelijk via drie ladders, later jarenlang met provisorische houten trappen. 'Niet handig als je hoogtevrees had', herinnert Zoodsma zich nahuiverend.

Het schip van de Janskerk is nu publiekscentrum

GLAZEN LIFT
Die zorgen zijn voorbij. Het fraai gerestaureerde schip fungeert nu als publiekscentrum. Een glazen liftschacht en een solide trappenhuis
verbinden de etages die gemeentearchitect Martin Busker aan de westzijde van het schip positioneerde. Ervaren de bezoekers van de studiezaal op de begane grond al de hoge ruimte, dat geldt temeer voor de gebruikers van de werkplekken op de nieuw geconstrueerde balkons.
'De bovenste etage heeft een grote ovale tafel en laptopaansluitingen', wijst de directeur als we daar arriveren. 'Universiteiten en andere educatieve instanties gebruiken ze voor werkcolleges.'
Over de balustrade van het hoogste balkon kijken we over de studiezaal heen tot in het koor, waar een theatergroep het decor voor een historische voorstelling opbouwt. Het koorgedeelte is met een metershoge glazen wand afgescheiden van de studiezaal. In de wand kronkelen houten objecten, onder meer met de contouren van het Hollandse kaartbeeld. Ze verwijzen naar puzzelstukken, verklaart Zoodsma. 'Een van de oudste Hollandse jigsaw-puzzels zit in onze collectie'.

Als we - weer beneden - via een nieuwe deur in de noordelijke kerkmuur naar het depot afdalen, is er weer kunst. Studenten van de Rietveldacademie sierden hier de gangen op met geschilderde Noord-Hollandse emblemen: van Alkmaarse kaasboertjes, tulpen en vuurtorens tot silhouetten van de gemeenten wier archieven hier zijn ondergebracht.


'Voormalig spreadsheet' waarop het aantal kogelinslagen precies is bijgehouden.

STADSRECHT HAARLEM
Tenslotte bevinden we ons in de waterdichte bunker waar de meest gevraagde documenten van het archief zijn ondergebracht. De directeur haalt met enige trots het vrijwel gave stadsrecht van Haarlem tevoorschijn. Het grote, volgeschreven en bezegelde vel perkament (over het midden schemert de ruggengraat van het gebruikte dier) is slechts aan de randjes gerestaureerd. 'Zie je dat de interlinie naar onder toe versmalt?' Zoodsma moet er al vele gasten op hebben geattendeerd, maar zijn enthousiasme is er niet minder om. 'Ze kregen de tekst er niet op, al hebben ze het keurig afgeoorkond met datum en ondertekening.'

Hij haalt een kleiner stuk perkament tevoorschijn. 'Kijk, ze zijn hier doorgegaan, op een stukje afvalperkament, met grote vetvlekken. Het kreeg wel hetzelfde grote zegel van bijenwas, met donkergroen pigment.' Een ander bijzonder stuk is een zestiende-eeuws notarieel boek, waarin de proeve van bekwaamheid van allerlei ambachtswerkers is vastgelegd. Tussen saaiere pagina's duiken ingeplakte staaltjes fijne weefkunst op van Vlaamse textiel bewerkers. De immigranten, gevlucht uit Antwerpen, wisten er in Haarlem voor dertig jaar patent op te krijgen en zo hun inkomen zeker te stellen.

Stadsrecht van Haarlem met zegel

Curieuzer is wat Zoodsma het kanonnenstuk noemt, een uiterst simpel, maar veelzeggend document. Het A-viertje heeft wel wat van een spreadsheet. 'Een inwoner van Haarlem heeft hier tijdens het beleg van Haarlem, in de Tachtigjarige Oorlog, dagelijks het exacte aantal kogelinslagen op de stad genoteerd.' De nuchtere cijferweergave, in kolommen voor zeven opeenvolgende maanden, toont het grillige verloop van de aanvallen.
Soms werd maar een handvol kogels per dag afgevuurd, heel soms bleef het een hele dag stil. Maar er waren ook dagen met honderden kogels. Het enorme aantal van 1008, bij de één-na-laatste dag voordat de stad zich overgaf, spreekt voor zich.


Rechts: Ondergrondse gang van het depot is door Rietveld-studenten beschilderd.

GRAFKELDER
De kogels brengen ons weer bovengronds. Want hoog in de witgestuukte kerkmuur zijn drie originele loden exemplaren ingemetseld, stille getuigen van een spannend verleden. En als je erop gaat letten, dan vertoont de geschiedenis zich overal in en om de Janskerk. De architect liet twee traveeën in het schip ongestuukt, zodat ze met hun lage deurtjes (doorgangen naar de voormalige commanderij) en dichtgemetselde raampartijen iets over de bouwhistorie van de kerk vertellen. Een grafkelder in de kerkvloer is opengemaakt en toont, onder een glazen plaat, de botten en schedels van prominenten van eeuwen her.
Ook is er bijvoorbeeld een primitieve houten gemeentelijke archiefkast, de laatjes eenvoudig gerangschikt volgens het alfabet en van krullende letters voorzien. En een bewerkte houten kist, transportmiddel voor belangrijke documenten in de achttiende eeuw. Boven, bij de deur naar de toren, gebiedt een twintigste- eeuws metalen bordje 'ten strengste niet te rooken'.
Buiten zet de geschiedenis zich voort. De met gaslantaarns verlichte Jansplaats volgt de contouren van de aanbouwtjes. Het brandspuithuisje (nu de garderobe) en de sacristie (een aangenaam lunchcafé) ogen van buitenaf nog als vroeger. Wie verder doorloopt, bereikt het Schapenplein en de oude straatjes en stegen erachter. Dat kan tot zeven uur 's avonds. Daarna gaan, naar goed middeleeuws gebruik, de smeedijzeren hekken van het plaatsje dicht.


NOORD-HOLLANDS ARCHIEF IN HET KORT

ONTSTAAN UIT: fusie (2005) van het Rijksarchief Noord-Holland en de Archiefdienst voor Kennemerland
GEVESTIGD IN: de Janskerk (1310), een rijksmonument in gemeentebezit, in het centrum van Haarlem. De meest recente verbouwing en restauratie (2004-2007) is van gemeente-architect Martin Busker. De nevenvestiging aan de zuidrand van het stadscentrum, het voormalige Doopsgezind Weeshuis (1874, architect A. van der Linden), is eveneens een rijksmonument.
OPPERVLAK: 11.364 vierkante meter
LOCATIE DEPOTS: een laag ondergronds naast de Janskerk (14,2 km), drie lagen ondergronds en vier bovengronds (35.5 km) in de nevenvestiging aan de Kleine Houtweg in Haarlem.
OMVANG COLLECTIE: 45 kilometer
DEPOTCAPACITEIT: 49.7 kilometer
OUDSTE STUK: Een charter (1140) uit de abdij van Egmond. In deze pauselijke akte neemt paus Innocentius 11 de tweede de abdijen van Egmond en Rijnsburg in eigendom en in bescherming.
BIJZONDERE SCHAT: Het stadsrecht van Haarlem, in 1245 geschreven op twee perkamenten vellen. Het is het mooist bewaard gebleven stadsrecht van Nederland.

Dit artikel 'Rijksarchieven deel 5' maakt deel uit van een serie over provinciaal gevestigde archieven in rijksmonumenten of uitzonderlijke gebouwen van de RGD. Het stond in SMAAK 49 in december 2010.
De tekst is van Carien Overdijk. De foto's van Roelof Pot.
De publicatie op 'facilitaire informatie online' is mogelijk gemaakt met toestemming van Jaap Huisman, hoofdredacteur van SMAAK.

gebouwen met smaak! zie ook de overige delen, die beschreven zijn in SMAAK. een magazine van de rijksgebouwendienst. SMAAK staat voor Stedebouw, Monumentenzorg, Architectuurbeleid, Architectuur en Kunst.

[naar top]
DezeTekstIsVanLeoHooijmansGalileoNoordwijkFacilitaireInformatieOnline
Dit document niet uitprinten, aub. Denk aan het milieu en uw onkosten.
Wilt u het nog een keer lezen maak een bladwijzer (favoriet).
Wilt u het artikel door een ander laten lezen, stuur een link door.

---

uit smaak 49, tijdschrift van de rijksgebouwendienst

SMAAK - Blad voor de Rijkshuisvesting Postbus 20952, 2500 EZ Den Haag, [T] 0800 899 1103 mooi digitaal te lezen! klik op 'SMAAK magazine'

mede mogelijk gemaakt door facilitaire aanbieders online

Facilitaire Aanbieders Online voor zoeken naar producten/diensten en verenigingen klik op foto....